(تصاویر) «اُبِلیسک‌های مصر باستان» چرا ساخته شدند و چگونه به سراسر جهان راه یافتند؟
مصریان باستان میراث معماری باشکوهی از خود به جای گذاشتند که بدون شک ابلیسک یکی از نمادین ترین آثار در میان آنهاست. اما تعداد کمی از این ابلیسک ها امروزه در خود مصر باقی مانده است. در اینجا گزارشی از تاریخچه ساخت ابلیسک ها و نحوه گسترش آنها در شهرهای مختلف جهان را خواهید خواند.
به گزارش فرادید، این ستون های سنگی بلند و باریک اغلب به صورت جفت در ورودی معابد قرار می گرفتند. این ابلیسک ها که در اصل برای احترام به خدای خورشید Ra ساخته شده بودند، به سرعت در مصر باستان و فراتر از آن به عنوان غنیمت جنگی، هدیه ای بین المللی و قطعه ای از تاریخ مورد توجه رهبران جهان قرار گرفتند.
اولین خارجی که به ابلیسک علاقه نشان داد آشوربانیپال، پادشاه آشور بود. پس از تصرف تبس در سال 664 قبل از میلاد، او یک جفت ابلیسک را به کاخ سلطنتی در نینوا (در عراق کنونی) منتقل کرد. امپراتوری روم باستان همچنین دارای ابلیسک های بسیاری بود که برخی از مصر آورده شده و برخی دیگر در خود رم ساخته شده بودند. امروزه ابلیسک های مصری را می توان در نقاط مختلف جهان از جمله نیویورک، استانبول و پاریس یافت.
حکاکی باستانی که ملکه هتشپسوت را نشان می دهد که دو ابلیسک را به خدای Ra تقدیم می کند
نمادهای ابلیسک
یونانیان این آثار را «ابلیسک» به معنای «ستون های کوچک و نوک تیز» می نامیدند. اما خود مصریان آن را «تخن» نامیدند. کلمه ای که منشأ آن مشخص نیست. ابلیسک‌ها که معمولاً از گرانیت ساخته می‌شوند، مقطع مربعی دارند و به تدریج به سمت بالا مخروطی می‌شوند و به یک هرم کوچک ختم می‌شوند که یونانی‌ها آن را «هرمی» می‌نامیدند.
برای اینکه ابلیسک تصویری از پرتوهای خورشید باشد و بتواند نور آن را منعکس کند، گاهی اوقات بالای هرم یا هرمی شکل ابلیسک را با طلا یا آلیاژی از طلا و نقره می پوشانند. مصریان هرم را “بن بن” می نامیدند که به معنای “درخشش و درخشش” است. این قله هرمی در واقع نمادی از “تپه اولیه” بود. یعنی همان جایی که خدای «اتم» (یکی از مظاهر راع) همه چیز را از آنجا خلق کرده است. همچنین نمادهای خورشیدی یا تصاویری از فرعون حاکم که تحت حمایت رع بود حکاکی شده است.
نمونه ای از “هرم” که بالای یک ابلیسک را تشکیل می دهد
قاعده ابلیسک اغلب تصاویری از بابون ها داشت. حیواناتی که به دلیل صداهای غم انگیزی که هنگام طلوع و غروب خورشید تولید می کنند با خورشید ارتباط دارند. بدنه اصلی ابلیسک که هرم را نگه می داشت و آن را به بهشت می برد، معمولاً به احترام خدایی که ابلیسک به او تقدیم شده بود و فرمانروایی که آن را سفارش داده بود، با هیروگلیف تراشیده می شد.
اولین ابلیسک ها
این آثار مصر باستان نخستین بار در آغاز هزاره سوم پیش از میلاد در شهری در شمال مصر که مرکز اصلی پرستش «رع» بود، پدیدار شد. این شهر بعدها در یونانی به هلیوپولیس (به معنی شهر خورشید) معروف شد. اما خود مصری ها این مکان را “یونو” یا “شهر ستون ها” می نامیدند که اشاره ای به ابلیسک هایی بود که نماد پرتوهای خورشید بودند. امروزه چیزی از هلیوپولیس، مکانی که به دلیل زیبایی آن تحسین شده است، باقی نمانده است. ویرانه های آن در زیر محله ای در قاهره مدرن مدفون شده است و تقریباً تمام ابلیسک های باستانی آن ناپدید شده اند.
در منطقه ابوسایر، در جنوب قاهره، فرمانروایان سلسله پنجم پادشاهی قدیم (2575-2150 قبل از میلاد) معابدی برای خورشید ساختند. هر یک از این معابد دارای یک حیاط باز بود که در وسط آن یک ابلیسک با محراب بزرگی در پایه آن قرار داشت. این ابلیسک های اولیه از بلوک های سنگی ساخته شده بودند اما هنوز به شکل بلند و باریک کلاسیک نرسیده بودند. اگرچه ساخت معابد خورشید پس از سلسله پنجم متوقف شد، سنت برپایی ابلیسک از پادشاهی میانه (حدود 1640-1675 قبل از میلاد) به بعد در مصر گسترش یافت.
یکی از دو ابلیسک واقع در ورودی معبد اقصر
با این حال، تا زمان پادشاهی جدید (1539-1075 قبل از میلاد) بود که ابلیسک ها به ارتفاعی که امروزه به آن معروف هستند ساخته شدند. ابلیسک‌های پادشاهی جدید، که از یک تکه سنگ تراشیده شده‌اند، بلندتر و باریک‌تر از نمونه‌های قبلی خود بوده و برای استخراج و نصب پیچیده‌تر بودند. ابلیسک‌های پادشاهی جدید تقریباً همیشه به صورت جفت در مقابل ورودی‌های بزرگ معبد (به نام پیلون) قرار می‌گرفتند و جلوه‌ای هماهنگ ایجاد می‌کردند. مائوریزیو دامیانو آپیا، مصرشناس ایتالیایی معتقد است که این جفت ابلیسک ممکن است نماد خورشید و ماه باشد.
ابلیسک سفر به شهرهای مختلف جهان
امروزه هیچ یک از دو ابلیسک مصری به طور کامل در محل اصلی خود باقی نمانده اند. آخرین جفت ابلیسک باقی مانده در مصر توسط رامسس دوم (حکومت 1213-1279 قبل از میلاد) سفارش داده شد و در خارج از معبد اقصر قرار داشت. اما در سال 1830، نایب السلطنه عثمانی مصر، محمد علی، یکی از دو ابلیسک را به پادشاه فرانسه هدیه داد. این اثر در سال 1836 با شکوه کامل در میدان کنکورد پاریس قرار گرفت.
در طول پادشاهی جدید، تبس پایتخت مصر و مرکز پرستش آمون-را، خدایی که از اتحاد خدای تبایی آمون و خدای خورشید را به وجود آمد، تبدیل شد. ارتباط این دو خدا به حدی قوی بود که تبس را «یونو شمائو» یا «هلیوپلیس مصر علیا» نیز می نامیدند. ابلیسک‌های زیادی در معابد تبایی در کارناک و اقصر ساخته شده‌اند، اما امروزه تنها سه مورد از آنها باقی مانده است. دو نفر در معبد کارناک و یکی در اقصر. سایر ابلیسک ها یا در دوران امپراتوری روم یا در دوران مدرن به اروپا منتقل شدند.
ابلیسک باستانی در میدان سنت پیتر واتیکان که علامت صلیب بر روی آن نصب شده است.
پس از پادشاهی جدید، ساخت ابلیسک ادامه یافت، اما در مقیاس کوچکتر. دو ابلیسک آخر مربوط به دوران سلطنت بطلمیوس نهم (حکومت 116-107، 81-88 قبل از میلاد) است که این بناها را برای معبدی اختصاص داده شده به الهه ایسیس در جزیره فیله سفارش داد. این آخرین ابلیسک ساخته شده در سرزمین مادری آنها بود، اما پس از فتح مصر توسط رومیان در سال 30 قبل از میلاد، این سازه های عظیم در سایر نقاط جهان محبوب شدند.
آگوستوس سزار (حکومت 31 قبل از میلاد – 14 پس از میلاد) سنت حرکت ابلیسک ها را در رم آغاز کرد که در سراسر دوره امپراتوری ادامه یافت. در اصل، ابلیسک ها غنائم جنگی و نمادی از پیروزی رومیان بر مصر محسوب می شدند. اما بعدها، زمانی که ادیان و خدایان مصری در روم رواج یافتند، به دلیل اهمیت نمادین و مذهبی شان مورد قدردانی قرار گرفتند.
معمولاً یک ابلیسک بزرگ را در یک میدان رومی قرار می دادند تا قسمت مرکزی میدانی را که دور آن مسابقات ارابه سواری برگزار می شد تزئین کند. در این زمینه، ابلیسک ها ارتباط خود را با خورشید حفظ می کنند، زیرا برای رومی ها این نژادها نشان دهنده مسیر آپولو (خدای خورشید) در آسمان است. ابلیسک‌های کوچکتر نیز معمولاً در معابد اختصاص داده شده به ایسیس یا سراپیس (الهه یونانی-مصری) قرار می‌گرفتند. امروزه رم دارای 13 ابلیسک مصری است که بیش از هر شهر یا کشور دیگری در جهان است.
ابلیسک ها در میدان ماکسیم
در سال 10 قبل از میلاد، امپراتور آگوستوس اولین ابلیسک را از مصر به روم آورد. این ابلیسک در مرکز میدان ماکسیموس قرار گرفته است. این ستون که در زمان ستی اول ساخته شد و توسط رامسس دوم و پسرش مرنپتا تکمیل شد، از گرانیت قرمز ساخته شده و در هلیوپولیس ساخته شده است. این ابلیسک که تقریباً 23 متر ارتفاع و حدود 235 تن وزن داشت، با یک کشتی به طول حدود 30 متر از مصر حمل شد و در کارخانه کشتی سازی پوتئولی (در خلیج ناپل) برای تحسین عموم به نمایش گذاشته شد.
نقاشی قرن شانزدهمی که حمل ابلیسک با کشتی از مصر به رم را نشان می دهد.
کنستانسیوس دوم در سال 357 پس از میلاد به مناسبت بیستمین سال سلطنت خود، دو ابلیسک را از مجموعه معبد کارناک به تبس منتقل کرد. این ستون‌ها که در اصل به سفارش فرعون توتموس سوم (حکومت 1425-1479 قبل از میلاد) ساخته شدند، بلندترین ابلیسک‌های جهان بودند که ارتفاع آنها به حدود 30 متر می‌رسید. کنستانسیوس ابتدا آنها را به اسکندریه برد و از آنجا یکی از آنها را به رم برد تا در میدان ماکسیموس قرار گیرد. دومی تا سال 390 پس از میلاد در مصر باقی ماند، زمانی که تئودوسیوس اول تصمیم گرفت آن را به قسطنطنیه منتقل کند تا یک استادیوم باستانی را برای مسابقات اسب دوانی و ارابه رانی تزئین کند.
در طول قرن ها، تقریباً چیزی از میدان ماکسیموس باقی نماند و دو ابلیسک آن به سه قسمت شکسته و زیر 7 متر خاک مدفون شدند. در سال 1587، به دستور پاپ سیکستوس پنجم، آنها دوباره عقب نشینی کردند. پس از بازسازی، ابلیسک آگوستوس در پیاتزا دل پوپولو و ابلیسک کنستانتیوس در میدان روبروی کلیسای سنت جان لاتران نصب شد.
در قرن اول پس از میلاد، میدان نرون بر روی تپه ای قرار داشت که واتیکان امروزی در آن قرار دارد. در اینجا نرون هزاران مسیحی از جمله پیتر رسول را پس از متهم ساختن آنها به سوزاندن روم اعدام کرد. در مرکز عرصه نرون یک ابلیسک بدون کتیبه وجود داشت که توسط کالیگولا (حکومت 41-37 پس از میلاد) در سال اول سلطنت او به شهر آورده شد. به گفته پلینی کبیر، محقق رومی قرن اول، قدمت این ابلیسک به دوره پادشاهی میانه برمی‌گردد و توسط پسر فرعون سنوسرت اول ساخته شده است.
امپراتوران روم برای تزئین بخش مرکزی میدان ها، ابلیسک ها را از مصر به رم آوردند
پس از رها شدن پیازا نرو، ابلیسک در کنار کلیسایی که امپراتور کنستانتین بر روی مقبره پیتر رسول در قرن چهارم پس از میلاد ساخته بود، باقی ماند. سپس، در سال 1585، پاپ سیکستوس پنجم تصمیم گرفت ابلیسک را در مقابل “کلیسای سنت پیتر” جدید منتقل کند. معمار دومنیکو فونتانا انتقال را رهبری کرد. این عملیات در سال 1586 با شرکت 900 کارگر انجام شد. یک صلیب نیز بر روی این ابلیسک قرار داده شده است. این ابلیسک در جایی که اکنون میدان اصلی واتیکان است قرار داده شد تا نمادی از پیروزی مسیحیت بر بت پرستی و شرک باشد.
در قرن نوزدهم، سنت رومی انتقال ابلیسک از مصر از سر گرفته شد. اما این بار این آثار به عنوان هدیه جابه جا شدند. دولت مصر یک جفت ابلیسک معروف به سوزن های کلئوپاترا را از اسکندریه برداشت و یکی را به نیویورک و دیگری را به لندن فرستاد. یکی از ابلیسک های لوکسور نیز به فرانسه اهدا شد و در میدان کنکورد پاریس نصب شد.
ابلیسک های جدید نیز در این زمان با استفاده از تکنیک ها و مواد مدرن ساخته شدند. مانند «یادبود جورج واشنگتن» در پایتخت آمریکا. این بنا که پنج برابر بلندتر از ابلیسک های مصر باستان است، نماد احترام به بنیانگذار ایالات متحده است. علاقه مداوم به ابلیسک ها در سراسر جهان نشان می دهد که این شیفتگی هنوز قوی است و نفوذ مصر باستان در طول هزاره ها ادامه داشته است.
