سرگرمی روز: هامون از مهم‌ترین زیستگاه‌های طبیعی کشور و از منابع مهم اقتصادی و کشاورزی برای مردم سیستان و بلوچستان است. بعد از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه، سومین تالاب بزرگ ایران و هفتمین تالاب بزرگ جهان است.
نیمی از این تالاب در استان کرمان و نیمی دیگر در سیستان و بلوچستان و در شهرستان زابل قرار گرفته است. این تالاب از چندین دریاچه تشکیل شده است که وسعت و حجم آب هر کدام در فصول مختلف سال تغییر می‌کند.
اگرچه این تالاب در گذشته بسیار پررونق و پر آب بوده است، متاسفانه امروز به دلیل عدم مدیریت درست و بحران‌های کم‌آبی از وسعت آن بسیار کم شده است. هامون چندین بار در ادبیات کهن ایران نیز ذکر شده است.
این تالاب به نام دریاچه زره در شاهنامه یاد می‌شود. وقتی به تماشای این تالاب می‌روید، احتمالاً از حجم بیابان‌ها و خشکی‌های موجود در مساحت آن شگفت‌زده خواهید شد؛ چراکه کم‌آبی باعث از بین رفتن بخش عظیمی از تالاب شده است و پوشش گیاهی و جانوری آن را از نابود کرده.
آشنایی با دریاچه هامون
برخلاف سایر اکوسیستم‌های موجود روی زمین نظیر جنگل و کوهستان، تالاب‌ها به‌دلیل وجود پهنه آب میانی، بیشتر در معرض تخریب هستند.
این تخریب حاشیه‌ای دلیل وجود تعیین مرز و حریم برای اغلب تالاب‌ها است. حد بستر این خط مرزی طبق بالاترین پیش‌روی آب تالاب تعیین می‌شود.
با ماندگاری نسبی آب در تالاب‌ها می‌توان به قطعیت در مورد حیات آنها صحبت کرد. برخی از تالاب‌ها در کنار دریا واقع شده‌اند و با جزرومد دریا وضیعت آنها تغییر می‌کند.
تالاب هامون در گذشته نمونه‌ای از این‌گونه تالاب‌ها بوده است.
اگر نگاهی به نقشه‌های بسیار قدیمی بیاندازیم، خواهیم دید که هامون در گذشته دریایی بزرگ و پر آب بوده است.
پس از خشکسالی، تقسیم بندی‌های کشوری و نرسیدن آب به مرزهای ایران، به مرور قسمت‌های وسیعی از آن خشک شدند و شکل امروزی آن را پدید آوردند.
این دریای بزرگ امروزه به چهار دریاچه تقسیم شده است:
- دریاچه هامون صابری یا سیستان؛
- دریاچه هامون پوزک ایران؛
- دریاچه هامون هیرمند؛
- دریاچه هامون پوزک افغانستان (بخش کوچکی از آن در ایران واقع شده است).
۳۸۲۰ کیلومتر مربع از وسعت دریاچه هامون در ایران قرار دارد و از مقاصد گردشگری و جاهای دیدنی زابل محسوب می‌شود.
این در حالی است که وسعت آب این دریاچه در فصول پرآب به ۵۶۶۰ کیلومتر مربع می‌رسد.
اصلی‌ترین رود در حوضه آب‌ریز دریاچه هامون، رود هیرمند است که به‌علت نوسانات آب این رود مشکلاتی برای کل اکو سیستم تالاب پدید آمده است.
عدم پایبندی به قرارداد بسته شده در سال ۱۳۵۱ مابین امیرعباس‌هویدا و موسی شفیق (نخست وزیر وقت دو کشور ایران و افغانستان) باعث شد میزان آب ورودی هیرمند به این تالاب در ایام خشکسالی و سال‌های کم‌بارش به‌شدت کاهش یابد.
این قرارداد مبنی بر این بود که در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان باشد.
ویژگی‌های جالب دریاچه هامون
دریاچه و تالاب هامون، به همراه رودخانه هلمند یا هیرمند و سرزمین سیستان، جایگاه خاصی در متن‌های زردشتی و همچنین در شعر قدیم ایران داشته است.
دریاچه و تالاب هامون در نزدیکی زابل در استان سیستان و بلوچستان، و در مرز با کشور افغانستان قرار گرفته است. گستردگی تالاب هامون در زمان پرآبی ۵۶۶۰ کیلومتر مربع است که ۳۸۲۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران و بقیه آن در خاک افغانستان است.
در گذشته‌ای نه‌چندان دور تالاب هامون سومین دریاچه پرآب کشور ما بوده است. متاسفانه این تالاب، همچون بسیاری از رودخانه‌ها و دریاچه‌های کشور ما در معرض خطر خشک شدن قرار گرفته است.
تالاب هامون و اطراف آن زیستگاه جانوران بسیاری همچون پلیکان، فلامینگو، تیهو، زنگوله بال، باقرقره، خرگوش، شغال، یوزپلنگ، گراز و جانوران دیگری بوده است.
این تالاب محل عبور پرندگان مهاجر نیز هست که در گروه‌های ده‌هاهزارتایی از این منطقه گذر می‌کنند.
تنوع زیستِ گیاهی این منطقه نیز از شگفتی‌های طبیعت بوده و آب این تالاب رویشگاه انواع جلبک‌ها و گیاهان بوده است.
تالاب هامون از دیدگاه زیست‌محیطی دارای اهمیت فراوان است. از شگفتی‌های دریاچه و تالاب هامون، وجود آن در منطقه گرم سیستان و بلوچستان است.
اگرچه این تالاب بی‌همتا با بی‌تدبیری‌ها در حال نابودی است. تالاب هامون زابل در فصل پرآبی یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری ایران است.
دریاچه و تالاب هامون به نام‌های دیگری نیز خوانده می‌شود. در اوستا از این دریاچه با نام کانس اویا یا گنسو، در زبان پهلوی کیانس یا کیانسه و در شاهنامه فردوسی با نام دریاچه زره یاد شده است.
آب دریاچه و تالاب هامون از رودخانه‌های مختلفی همچون هیرمند و نهبندان تامین می‌شده که امروزه به دلایل مختلف رو به خشکی گذاشته است.
تالاب هامون نه‌تنها از دیدگاه زیست‌محیطی برای کشور ما اهمیت دارد، بلکه از نظر اقتصادی نیز مردم این منطقه ایران را تامین می‌کرده است.
تالاب هامون در زمان پرآبی، بهشتی در دل زمین‌های کویری استان سیستان و بلوچستان است. این منطقه زیبای طبیعی و گردشگری محل ماهیگیری ماهیگیران محلی است و در فصل پرآبی چندهزار ماهیگیر روزی خود را از این منطقه تهیه می‌کنند.
دیدن پرندگان مهاجر این تالاب نیز صحنه‌ای نادر است که در زمان پرآبی آن اتفاق می‌افتد و دیدن آن را نباید از دست داد.
گذشته از اینکه تالاب هامون زابل یکی از دیدنی‌های ارزشمند ایران است که باید دیده شود، دلایل بیشتری هم برای دیدن آن وجود دارد:
* با توجه به شرایط خاص کشور ما و خشک شدن دریاچه‌ها و رودهای آن، شاید لازم باشد در دیدن این تالاب ارزشمند عجله کنید.
* اگر در فصل پرآبی به این منطقه زیبا سفر کرده باشید، شاید خوش‌شانس باشید و هزاران پرنده‌ای که به این تالاب مهاجرت کرده‌اند را ببینید و غوغای آنها را بشنوید.
* نیزارهای اطراف تالاب هامون ابزار حصیربافی را در اختیار بومیان محلی قرار می‌دهد که با سفر به این منطقه با این صنعت نیز آشنا می‌شوید.
* در سفر به تالاب هامون با صنایع دستی مردم محلی این منطقه آشنا شوید و با خرید از آنها سوغاتی‌های زیبایی به شهر خود ببرید و به اقتصاد مردم سیستان هم کمک کنید.
