نیمه پنهان بازار کار ایران؛ ملاقات نرخ بیکاری با کف ۱۹ ساله

نرخ بیکاری در زمستان 1402 به 8.6 درصد رسید. این کمترین نرخ بیکاری است که در فصل زمستان در 19 سال گذشته ثبت شده است. اما آیا واقعا وضعیت بازار کار در کشور بهتر شده و نرخ بیکاری کاهش یافته است؟

به گزارش اکو ایران، نرخ بیکاری در 19 سال گذشته بین 14.6 تا 7.6 درصد در نوسان بوده و پاییز سال گذشته کمترین میزان خود را ثبت کرده است. در زمستان 1402، نرخ بیکاری به 8.6 درصد رسید، کمترین نرخ بیکاری زمستانی ثبت شده در 19 سال اخیر.

بیکاری یک پدیده فصلی است که در بهار به کمترین مقدار خود و در زمستان به بالاترین مقدار خود می رسد. بررسی ها نشان می دهد که نرخ بیکاری فصلی در سال 1402 کمترین میزان خود را نسبت به فصول مشابه در 19 سال گذشته ثبت کرده است. البته نرخ بیکاری به تنهایی تصویر دقیقی از وضعیت بازار کار به دست نمی دهد. برای بررسی دقیق تر، لازم است نرخ بیکاری را همراه با میزان مشکلات اقتصادی بررسی کنیم.

شواهد نشان می‌دهد که میزان مشارکت اقتصادی در سال‌های اخیر وضعیت مناسبی نداشته و نسبت به سایر دوره‌های مورد مطالعه سطوح پایینی را به ثبت رسانده است. این بدان معناست که در سال های اخیر تمایل مردم به حضور در بازار کار کاهش یافته است. بر این اساس آیا می توان ادعا کرد که کاهش نرخ بیکاری در سال 1402 به معنای بهبود شرایط بازار کار در کشور است؟ در این گزارش به این سوال پاسخ داده شده است.

فراز و نشیب سطح مشارکت اقتصادی در 19 سال گذشته

در مفاهیم اقتصاد ایران از افراد 15 سال به بالا به عنوان «جمعیت در سن کار» یاد می شود. جمعیت 15 ساله و بالاتری که مایل به حضور در بازار کار هستند و برای این منظور به دنبال کار بوده اند (جمعیت فعال) «نرخ مشارکت اقتصادی» نسبت به کل جمعیت در سن کار نامیده می شود. لازم به ذکر است که در میان افرادی که قصد حضور در بازار کار را دارند، یک گروه «شاغل» و گروه دیگر «بیکار» می مانند.

نسبت جمعیت فعال اقتصادی که نتوانسته اند کار پیدا کنند، «نرخ بیکاری» نامیده می شود. توجه به این نکته ضروری است که کسانی که به دلیل ناامیدی به دنبال شغل دیگری نمی گردند جزء بیکاران طبقه بندی نمی شوند و در محاسبه نرخ بیکاری لحاظ نمی شوند.

بررسی نرخ بیکاری به تنهایی گمراه کننده است و از نظر علمی لازم است نرخ بیکاری در کنار نرخ مشارکت اقتصادی بررسی شود. زیرا برای مثال کاهش نرخ بیکاری در یک دوره معین لزوماً به معنای بهبود شرایط بازار کار نیست. اگر کاهش نرخ بیکاری با کاهش نرخ مشارکت اقتصادی همراه باشد، سرخوردگی جویندگان کار و خروج آنها از جمعیت فعال عامل کاهش نرخ بیکاری است. اما اگر کاهش نرخ بیکاری با افزایش نرخ فعالیت نیروی کار همراه باشد، می توان گفت که وضعیت بازار کار در کشور بهبود یافته است.

داده های منتشر شده توسط مرکز آمار نشان می دهد که نرخ مشارکت اقتصادی ایران از سال 1383 تا پایان سال 1381 در نوسان بوده است. فراز و نشیب های فصلی این نرخ در 19 سال گذشته مورد تحلیل قرار گرفته است.

کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در نیمه دوم دهه 1980

تحلیل داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که میانگین نرخ مشارکت اقتصادی از سال 1383 تاکنون 42.6 درصد بوده است، یعنی در آن سال‌ها از هر 100 نفر در سن کار، به طور متوسط ​​42 نفر انگیزه برای بودن دارند. در بازار کار و به این سمت نگاه کرده اند. در نیمه دوم دهه 1980 این نسبت در سطوح بالاتری نسبت به میانگین 19 ساله قرار داشت و به تدریج کاهش یافت. به عنوان مثال، در تابستان 2004، نرخ مشارکت اقتصادی 48 درصد بود که بالاترین نرخ برای دوره مورد مطالعه است.

با کاهش رونق برخی مشاغل فصلی مانند کشاورزی، نرخ مشارکت در زمستان کاهش می یابد. در زمستان 1383 نرخ مشارکت اقتصادی به 1/45 درصد رسید. این روند نزولی در نرخ مشارکت اقتصادی در سال 2019 ادامه یافت و نرخ مشارکت در زمستان همان سال به 38.7 درصد رسید. این رقم کمترین نرخ مشارکت اقتصادی ثبت شده در 19 سال گذشته است.

رشد ناکافی اقتصادی و بدبینی به اقتصاد در دولت های نهم و دهم را می توان دلیل اصلی این کاهش دانست.

اواسط دهه 1990، دوره رونق در سطح مشارکت اقتصادی

در زمستان 1392 نرخ مشارکت اقتصادی 40.7 درصد بوده است. این درصد در سال 2019 از 41 درصد فراتر رفت و تا اواسط سال 2018 افزایش یافت.در تابستان 2018 نرخ مشارکت اقتصادی به 44.9 درصد رسید و به مرز 45 درصد نزدیک شد. البته پیش از آن در سال ۱۳۹۶ نرخ مشارکت از مرز ۴۵ درصد عبور کرده بود. بهبود شرایط اقتصادی، شکل‌گیری انتظارات مثبت ناشی از امضای برجام و تغییر محاسبات آماری از جمله دلایل بهبود نرخ مشارکت در این سال‌ها است. البته این روند صعودی دوام نیاورد و با شیوع کرونا در سال 2018، میزان مشارکت و تمایل مردم به حضور در بازار کار به 41 درصد کاهش یافت.

محدود کردن نوسانات نرخ مشارکت در سال های اخیر

تمایل مردم برای حضور در بازار کار که پس از شیوع کرونا کاهش یافته بود، پس از گذر از این بیماری به سطح قبلی خود بازنگشت. آمارها نشان می دهد که این میزان از سال 1388 تا پایان سال 1402 بین 4/40 تا 8/41 درصد متغیر بوده است.

نوسانات محدود این ضریب بیانگر کاهش تمایل جمعیت توانمند به ورود به بازار کار است. بسیاری از افرادی که در دوران کرونا بازار کار را ترک کردند به آن بازار بازنگشتند.

نوسان 19 ساله نرخ بیکاری

در مجموع، نرخ بیکاری در 19 سال گذشته بین 7.6 تا 14.6 درصد در نوسان بوده است. نوسانات زیاد نرخ بیکاری نشان می دهد که بازار کار در کشور ثبات ندارد و با بلاتکلیفی همراه است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بازار کار بدترین دوره خود را از سال 2007 تا 2010 تجربه کرده است. بنابراین می توان گفت در این دوره علاوه بر اینکه تمایل مردم برای حضور در بازار کار کاهش یافته است، به دلیل شرایط نامناسب اقتصادی، برخی از افرادی که تمایل به حضور در بازار کار را داشتند نیز موفق به حضور در بازار کار نشدند. کار پیدا کرد و شکست خورد.

همچنین آمارها حاکی از آن است که پایان سال 97-1396 را می توان دوره رونق بازار کار کشور نامید. امسال علاوه بر افزایش نرخ مشارکت اقتصادی، نرخ بیکاری نیز کاهش یافته است. بنابراین می توان گفت که در این دوره بخش زیادی از افراد در سن کار انگیزه ورود به بازار کار را پیدا کردند. همچنین به دلیل فراهم بودن بستر اقتصادی مناسب، تعداد زیادی از جویندگان کار توانسته اند شغلی پیدا کنند.

آمارها نشان می دهد که روند نزولی نرخ بیکاری در اواخر دهه 90 ادامه یافت و با ادامه آن در پاییز 1402، نرخ بیکاری به کمترین میزان خود در 19 سال اخیر رسید. بر این اساس آیا می توان سال 1402 را بهترین سال از نظر بهبود فضای کار در ایران در چند دهه اخیر دانست؟

آیا رکورد پایین بیکاری در سال 1402 به دلیل بهبود بازار کار است؟

از اطلاعات موجود به نظر می رسد که میانگین نرخ مشارکت نیروی کار در سال 1402 با میانگین نرخ سال 1399 برابر بوده و نرخ بیکاری کاهش یافته است. بنابراین می توان گفت که وضعیت بازار کار کشور در سال 1402 تنها نسبت به سال های 1399 تا 1401 بهبود یافته و میزان بهبود آن بسیار ناچیز بوده است. با این حال، در مقایسه با دوره قبل از کرونا، بازار کار همچنان شرایط نامساعدی را تجربه می کند.

به عبارت دقیق تر، با وجود کمترین نرخ بیکاری ثبت شده در 19 سال اخیر در سال 1402، نمی توان امسال را بهترین لحظه از نظر بهبود شرایط بازار کار دانست. از آنجایی که نرخ مشارکت در این دهه همچنان زیر 42 درصد است و با وجود اینکه اثرات کرونا بهبود یافته، انگیزه مردم برای ورود به بازار کار بهبود نیافته و در سطح پایینی قرار دارد. بنابراین می توان گفت این بازار هنوز در جذب افراد در سن کار که در آن شرکت نکرده اند عملکرد خوبی نداشته است و بخشی از کاهش نرخ بیکاری در سال های اخیر را می توان به کاهش کار جویندگان نسبت داد.